Terug(blik)

Ik ben inmiddels alweer een aantal dagen terug. De laatste dagen in Kaapstad heb ik vooral besteed aan (nog meer) musea, een enkele fantastische privé-collectie, en verschillende mensen die iets deden met 'erfgoed', wat dat woord ook eigenlijk moge betekenen. Het was allemaal uiterst interessant. Een hoogtepunt was misschien wel Groote Schuur, de vroegere woning van Cecil Rhodes, de laat-19e-eeuwse Britse gouverneur van Zuid-Afrika die, om net iets te overduidelijk bij de Kaapse elite te willen horen, zijn huis helemaal tjokvol Kaapse meubels, Nederlandse kunst en alles wat maar zeldzaam was stouwde. Het is een fascinerende plek, ooit in de VOC-tijd begonnen als boerderij (vandaar de naam). Na Cecil Rhodes, een van de meest fascinerende maar ook controversiele figuren uit de geschiedenis van Zuidelijk Afrika, bleef het in gebruik als de ambtswoning van de gouverneurs cq presidenten van Zuid-Afrika. In het huis vonden de eerste besprekingen tussen het ANC en de toenmalige regering van Zuid-Afrika plaats, de eerste stappen op weg naar het afschaffen van de Apartheid. Toen Mandela als president aantrad, vond hij echter dat de smet van het verleden te zeer op het huis drukte (de manier waarop hij tijdens de onderhandelingen was behandeld zal daarin hebben meegespeeld) en liet hij een nieuw huis bouwen, elders op het terrein. Sindsdien is het huis een stoffig maar fantastisch monument, moeilijk toegankelijk omdat het midden op het terrein is waar ook de president en een groot deel van de regering woont. Gelukkig wisten enkele mensen te regelen dat ik naar binnen mocht.

Een kleine teleurstelling was dat ik Robbeneiland heb gemist - het  weer is nu niks betrouwbaarder dan toen Dias de naam Stormkaap uitdeelde. Op de dag dat ik een kaartje had (die raken dagen, soms weken van tevoren uitverkocht), gingen de boten niet omdat het te gevaarlijk was op zee.  

Robbeneiland ligt in de Tafelbaai, en al in de VOC-tijd werd er een gevangenis op gebouwd waar de VOC vaak politiek gevoelige lastpakken heen liet brengen. De Britten zetten deze gezellige traditie op het eiland voort, en in de tweede helft van de 20e eeuw kreeg het eiland vooral bekendheid als de plek waar de Apartheidsregeringen hun tegenstanders lieten opsluiten. De beroemdste gevangene was Nelson Mandela, die veroordeeld werd tot levenslang op het gevangeniseiland. Toen het Apartheidsregime echter onhoudbaar bleek en langzaam begon af te brokkelen in de jaren '80, werd hij overgeplaatst en daarna vrijgelaten. 

Ondertussen ben ik terug en maak ik de balans op van het hele bezoek. Een paar punten daaruit:

Dingen gezien: veel, en fantastisch, en fascinerend. Ik heb me vooral beperkt tot die dingen die direct te maken hadden met het koloniale verleden van Zuid-Afrika, en vooral het Nederlandse aandeel daarin. Dat betekent anderzijds dat ik ook weer heel weinig heb gezien. Zuid-Afrika is enorm, en ik heb maar een heel klein stukje rond de Kaap gezien en daar vooral die dingen opgezocht die me toch al een beetje bekend waren - dingen die te maken hadden met de VOC, en de Nederlandse koloniale aanwezigheid.

Toch blijft ook de rest van wat Zuid-Afrika is niet geheel buiten de deur, al zou je willen. De armoede en de townships, een gevolg van het feit dat zwarten zich alleen in bepaalde gebieden mochten vestigen onder Apartheid, zijn overal, en je hoeft de krant maar open te slaan of naar buiten te lopen om te merken dat Zuid-Afrika een land is met een zware erfenis van ellende. En ook die dingen houden helaas in sterke mate verband met de erfenis van het Nederlands kolonialisme. De VOC moedigde vrije burgers (die dus niet in VOC-dienst waren) aan zich aan de Kaap te vestigen, bijvoorbeeld als boer, die hun waren dan aan de VOC konden verkopen zodat daarmee de schepen bevoorraad konden worden. Deze vrije Boeren gingen echter letterlijk een eigen leven leiden en de VOC verloor in de 18e eeuw de greep op ze. De Engelsen herwonnen die greep de hele 19e eeuw niet, tot ze in de tweede van twee bloedige Boerenoorlogen de eigengereide boeren op de knieën dwongen. Toen in de  20e eeuw Zuid-Afrika in stapjes onafhankelijk werd van Groot-Brittannië, wisten de Boeren echter de macht naar zich toe te trekken ('The Boers lost the war, but won the peace.') - vooral toen hun twee politieke partijen in 1948 een absolute meerderheid behaalden, en alles in het werk zetten om die voorlopig niet meer kwijt te raken. Onder hun regime werd Apartheid ontworpen en in de praktijk gebracht. De architecten van Apartheid, en de machthebbers binnen dit regime, spraken Afrikaans (een verbasterde vorm van het Nederlands dat de Boeren oorspronkelijk uit Europa hadden meegenomen), gingen naar de Nederduitsch Gereformeerde Kerk (in Nederland verdwenen, was de voorloper van de Nederlands Hervormde Kerk), beroemden zich op hun Nederlandse oorsprong en maakten hiervan dan ook een soort heldenverhaal dat in het onderwijs door de strot van alle Zuid-Afrikanen wordt geduwd. Als je als Nederlander Zuid-Afrika bezoekt, dan blijft het een ongemakkelijk idee dat het woord 'Apartheid' in je eigen taal betekenis heeft, en dat onder de Apartheid Zuid-Afrika deze nationale vlag voerde. De Apartheid werd in 1994 volledig afgeschaft, nadat deze al tien jaar aan het instorten was, maar de erfenis ervan is bepaald niet verdwenen.

En dat brengt ons bij een volgend punt: welke invloed heeft de reis gehad op het boekje dat er uiteindelijk moet komen? Naast het feit dat ik een hoop kennis heb opgedaan terwijl ik in Zuid-Afrika was, is het volgende denk ik het belangrijkste: die koloniale geschiedenis van mooie spullen, in de traditionele, soms bijna kneuterige zin van het woord, maakt ineens heel weinig uit als je land echte problemen heeft, en de recente geschiedenis van de Apartheid en het einde daarvan al het andere in de schaduw zet. Vooral omdat juist die Nederlandse koloniale geschiedenis kern was van het geschiedenisonderwijs onder de Apartheid, zijn veel mensen er nu ronduit allergisch voor. Hoewel het een boekje wordt voor Nederlandse en internationale lezers, vind ik dat het iets moet worden waar Zuid-Afrikanen van nu zich ook in zouden kunnen vinden. Dat levert een grote extra uitdaging, want het Rijksmuseum heeft geen collectie om het verhaal van de 20e eeuw, of het verhaal van voor 1652, goed te kunnen vertellen.

In het eerste stukje zette ik een lijstje van boeken die meegingen in mijn tas. Ik ben daar nog verdraaid ver mee gekomen tussen de bedrijven door. De geschiedenis van Zuid-Afrika is uit, het boek over Gordon is herlezen (maar in zekere zin las ik het voor het eerst), in de ooggetuigenverslagen uit de VOC-tijd heb ik flink gelezen, de Lonely Planet heeft zijn werk gedaan, de artikelen over meubels en de koloniale samenleving zijn grotendeels uit. Alleen de roman die meenam bleef ongelezen. Op veler aanraden kocht ik ter plekke het boek My Traitor's Heart van Rian Malan. Malan was de kleinzoon van D.F. Malan, de man onder wiens presidentschap de Apartheid begon. Hij was zelf op zijn zachtst gezegd niet zo'n fan van het systeem, en schreef in 1990, toen de barstjes in de muur verschenen, een boek over zijn familie en over het systeem van Apartheid. Het is ontzettend goed (ik heb het bijna uit), maar niet zo goed voor je humeur, en ik wil het iedereen aanraden. Stemmen uit Zee ga ik hierna dan maar lezen. 

Dus was het zinnig? Ja zeer. Ga ik een keer terug? Ja ik denk het wel. Ben ik volstrekt verkocht, zoals veel mensen die naar Zuid-Afrika gaan daarna zijn? Nee, ik vind het een moeilijk land en ben er niet totaal verliefd op geworden, zoals veel mensen die er eerder waren geweest me wel hadden voorspeld. Zuid-Afrika is prachtig maar drukt zwaar op je ziel, hakt erin, is geen plek waar ik ongecompliceerd enthousiast over kunt zijn. Ik ben wel volstrekt geintrigeerd en het land heeft me wel gegrepen. Misschien is dat ook wel de beste instelling om er een mooi boekje over te gaan schrijven.